Buzda ve Efsanelerde Saklı: Dorset Kültürünün Kaybolmasına Ne Sebep Oldu?

Dorset

Arkeoloji yazılarımız için tıklayınız.

Yazar: Alicia Mcdermott

Çevirmen: Selin Çergel

Buzda ve Efsanelerde Saklı: Dorset Kültürünün Kaybolmasına Ne Sebep Oldu?

Günümüzde Kanada ve Grönland olarak isimlendirdiğimiz yerin kuzey kutup bölgelerini, İnuitlerin ataları fethetmeden önce, başka bir dikkat çekici Paleo-Eskimo kültürünün kanıtları bulunmaktadır: Dorset. Yeni gelenlerin varmasından sonra, kuzeyin soğuk topraklarında değişikliklerin olmasıyla, bu “nazik devler” gizemli bir şekilde önce topraklarını, sonra da hayatlarını kaybettiler. Geriye sadece hikâyelerini anlatacak efsaneler ve özenle yapılmış eserler kaldı.

Dorset Halkının Belirsiz Kökeni

Dorset halkının ortaya çıkışı doğrulanmamış olsa da, Dorsetlerin Kanada kutup bölgesinin ve Grönland’ın çoğunda MÖ 500’den MS 100’e kadar bulundukları kesindir. Arkeolojik kanıtlar, kültürlerinin MS 1300’e kadar varlığını sürdürdüğünü göstermektedir, ama Dorset halkının kökeni kesin olarak anlaşılamamıştır.

Bazı bilim insanları Dorset kültürünün kutup bölgesinin daha batısında yaşayan eski bir gruptan geldiğine inanmaktadırlar. Diğerleri Woodland veya Arkaik kültürlerinin kuzeye gittiğini öne sürmüşlerdir. Üçüncü popüler bir açıklama ise Dorset kültürünün günümüz Kanada’sının doğu kutup bölgesinde yaşamış, neredeyse dış dünyadan hiç etkilenmemiş bir Pre-Dorset kültüründen ortaya çıktığıdır. Bu dışa kapalılık Dorset kültürünün genel bir özelliğidir.

Dorset Kültürünün Karakteristik Özellikleri

Dorset halkının kökeni hakkında kesin bilginin eksikliğine rağmen, Arktik çevrenin kuru, soğuk ortamının yardımıyla geriye sağlam arkeolojik kanıtlar bıraktılar. Kanıtlar Dorsetlerin kuzeyin soğuk iklimine karşı iyi hazırlanmış ve adapte olduğunu gösteriyor ve Geç Dorset Dönemi’nde taş evlere sahip olsalar ve yazın hareket halindeyken çadır kullansalar da Dorsetlerin Arktik’te iglo (kar evi) kamplarında yaşayan ilk halk olduklarını gösteren kanıtlar var. Geçimlerini sağlamaya gelince, Dorsetlerin kendilerini buzdaki açıklıklardan deniz memelilerini avlamak ve balıkçılık konusunda geliştirdikleri söylenmektedir.

İnuit sözlü tarihi Dorset halkı hakkında daha fazla ayrıntı sağlamıştır. Efsaneler, onları kuvvetli yapan güçlü büyülere sahip olan, Tuniit (Tunit) olarak bahsedilen, bir grup devden bahseder – sözde bir Dorset erkeği o kadar güçlüdür ki bir denizayısının boynunu bir kişinin tek başına kırması ve bedenini kampa kadar taşıması kolaydır. Yine de, boyutları ve kuvvetleri Dorsetleri savaşmaya yatkın yapmamıştır, bunun yerine genellikle çekingen ve kendi halinde olarak tarif edilmişlerdir.

Dorsetler ayrıca yaratıcı, yenilikçi ve usta zanaatkârlar olarak tanınmışlardır. Örnek olarak, son araştırmalar Dorset halkının iplik eğirmeyi bildiğini göstermektedir. Bu, Viking yerleşimcilerin İnuitlere bu beceriyi öğretenler oldukları konusundaki yaygın inanışa ters düşmektedir. Dorset kültürünün insanları kıyafet yapmakta ustaydılar ve ayılarla tilkilerin tüylerinin de iplik yapımında kullanılmış olabileceğine dair bir iddia bile vardır.

Detaylı zanaatkârlığın ünlü karakteristik özellikleri, Dorset yerleşimleri boyunca bulunan suda yüzen odunlardan yapılan figürler ve maskeler kadar, insan ve hayvanları tasvir eden oymalardan da tanınabilmektedir. Sanatsal objelere gösterilen ilginin, bazı yerleşim birimlerinde zıpkın başı ve bıçak (bu nesneler de daha dekoratif olmaya eğilimlidir) gibi daha kullanışlı nesnelere verilen önemin önüne geçtiği söylenmektedir.

Tabii ki insan-hayvan ilişkileri meselesi de sert kutup ikliminde yaşam için kritik öneme sahiptir ve bu nedenle Dorset sanatına etki etmiştir, ama birçok bilim insanı ayrıca Dorsetlerin spiritüel ve törensel bir kültür olduğunu iddia etmişlerdir. Örneğin tılsım olarak takıldığı düşünülen, kutup ayılarını ve şahinleri (ikisi de iyi avcılardır) gösteren önemli oymalar vardır.

Başka bir örnek de göğsü veya boğazı delinmiş birçok hayvan oymasında görülür, bazı eserlerde “yaralara” tahta kazıklar yerleştirilmiştir, bu da Dorsetlerin ava çıkmadan önce törensel olarak hayvanları “öldürdüklerini” göstermektedir.

Ayrıca davul kenarları, tahta maskeler, insan şeklindeki “kuklalar”, “emme tüpleri” (hastalıkları tedavi etmek için), üzerinde ilginç yüzler bulunan boynuzlu asalar ve küçük, zil şeklindeki fildişi eserlerin hepsi Dorsetlerin törensel (bazılarına göre Şaman) adetleri olduğuna işaret etmektedir.

Dorsetlerin Gizemli Çöküşü

Dorsetlerin hayatına ışık tutan engin arkeolojik bulguların, birçok bilim insanının dikkatini çekmesi şaşırtıcı değildir. Bulgular ayrıca göstermektedir ki, MS 1300’de Dorsetlerin bölgesinde keskin bir çöküş olmuştur ve 1500’de de görünüşe göre bölgeden tamamen kaybolmuşlardır. Böylelikle şöyle bir soru ortaya çıkar: Dorsetlere ne oldu?

Geçmişte en popüler fikir Dorsetlerin, kendisinden sonra gelen Thule kültürü tarafından asimile edildiğiydi (büyük ihtimalle evlilik yoluyla). Yukardaki haritaların gösterdiği gibi, Thule halkı daha öncesinde Dorsetlerin yaşadığı yerleri ele geçirmişlerdir.

Başka bir teori ise Dorsetlerin izole Sallirmiut grubuna dönüştüğüydü. Bunun, Sallirmiutlarda görülen belirgin Dorset geleneklerinden dolayı mümkün olabileceği düşünülüyordu. Buna rağmen, daha sonraki bilgiler bu iki teorinin ikisinin de yanlış olduğunu ispatladı.

Cevaplar için DNA Analizi Araştırmaları

2014’teki bir DNA çalışması için; Arktik Sibirya, Alaska, Kanada ve Grönland’da iyi korunmuş insan kalıntıları elde etmek zordu. Bu zorluk, Arktik kültürlerin ölülerini donmuş sert toprağın altı yerine yüzeye gömme geleneğinden kaynaklanıyordu. Bu eylem, kalıntıların yıllar boyunca birçok kez donup çözülmesi ve DNA’nın çoğunun bozulması veya yok olması anlamına geliyordu.

Buna rağmen, bilim insanları 26 eksiksiz genom veri örneği elde ettiler. Çalışmanın sonuçları Dorsetlerin gelişi ve sonuyla ilgili önceki teorilere büyük zarar verdi. 2014’te çalışmanın sundukları:

“Paleo-Eskimolar’ın (~MÖ 3000’den MS 1300’e kadar), Amerika’ya, Amerikan yerlilerinin ve İnutlerin genişlemesinden bağımsız olarak göç ettiklerini gösteriyoruz. Ayrıca, Paleo-Eskimo dönemini karakterize eden genetik devamlılık, günümüz İnuitlerinin atalarını temsil eden yeni bir popülasyonun gelmesiyle bozularak bu iki soy arasındaki gen akışını kanıtlıyor. Büyük Arktik bölgelerin dönemsel terk edilişlerine karşın, tek bir Paleo-Eskimo metapopülasyonu neredeyse tamamen izole bir şekilde 4000 yıl boyunca hayatta kaldı, sadece yaklaşık 700 yıl önce kaybolmak için.”

Bu yeni bilgiyle birlikte, bilim insanları Dorset kültürünün çöküşü için yeni sebepler aramaya başladı. Bir ihtimale göre, daha savaşçı ve teknolojik olarak daha ileride olan Thule kültürü Dorsetlerin tamamını katletti. Smithsonian Ulusal Doğa Tarihi müzesinde antropolog ve DNA çalışmasının yazarlarından biri olan William Fitzhugh, Science dergisine bu ihtimali şöyle açıkladı:

“Bu iki halkın karşılaşması haşin olurdu; ölçülü ve güzel bir taş teknolojisine, güzel bir sanata vs. sahip olan halklar arasında bir karşılaşma. Ama sosyal ve ekonomik olarak, bu Thule makinesinin saldırılarına karşı rakip olamazlardı. Onlar, bir bakıma, çocuk oyuncağıydılar.”

İnuitlerin sözlü tarihi bu hipotezi doğruluyor gibi görünüyor ve Kanada Tarih Müzesi, ataları Dorsetlerin çöküşüne tanık olmuş insanlardan aşağıdaki alıntıları elde etti:

“Tunitler güçlü bir halktı, ancak korkaktılar ve kolaylıkla bozguna uğratıldılar. Onların öldürme arzusu hakkında hiçbir şey söylenemez.”

Netsilik İnuiti, 1923

“Tunitler güçlü bir halktı, ama yine de sayıları fazla olan ve ataları daha yüce olanlar tarafından köylerinden sürüldüler; ama topraklarını o kadar çok seviyorlardı ki, Uglit’ten ayrılırken, köyüne olan umutsuz aşkından dolayı taşları zıpkınlayarak buz parçası gibi uçmasını sağlayan bir adam vardı.”

Ivaluardjuk, İglulik, 1922

Yeni gelenlerin eski kültürü yok etmesinden başka, 2014’teki DNA çalışmasında başka bir mesele daha ortaya çıktı – Dorset halkı tek bir anneden geliyor gibi görünüyordu. Çalışmanın kıdemli yazarı ve Kopenhag Üniversitesi Danimarka Doğa Tarihi Müzesindeki GeoGenetics Merkezinde yönetici Eske Willerslev, Science dergisine “Mitokondriyal DNA’sında bu kadar az çeşitlilik olan başka bir popülasyon hatırlamıyorum,” dedi. Dorset halkının en fazla sadece 4.000 kişiye kadar çıkması tahminine dayanarak, genetik çeşitliliğin olmamasının Dorsetlerin hastalık veya akraba evliliğinden kaynaklanan problemlere açık hale gelmesine izin verdiği ihtimali bulunuyor.

Dorset Halkı İçin Bir Ağıt

Kanadalı şair Al Purdy, “Dorsetler İçin Ağıt” şiirinde Dorset halkının sonu için yas tutuyor. Şiirinin ilk kısımları, yok olmuş bu kültür için uygun bir saygı göstergesi:

Hayvan kemikleri ve yosunlu çadır halkaları

Fildişi kuğular oyulmuş kazıyıcılar ve mızrak uçları

Dorset devlerinden geriye kalanlardı bunlar

Vikingleri uzun gemilerine geri sürdü onlar

Toprak ve suyun ruhlarıyla konuştular

–korkunç yaşlı adamların timsali

O kadar irilerdi ki ayıların sırtını kırdılar

O kadar küçüklerdi ki kemik kirişlerine gizlendiler

Modern avcıların beynindeki

Güzel düşüncelerin ve sıcak şeylerin arasında

Ve geceleri çıkarlardı

Yıldızlara tükürmek için…

Akıllı parmaklı büyük adamlar

Köpekleri olmayan ve kızaklarını kendi taşıyanlar

Donmuş kuzey okyanuslarının üstünde

Garip devler

Fokların katilleri

Küçük adamlarla boy ölçüşemediler

Köpekleriyle batıdan gelenlerle

Ya da ılık iklim döngüsünde başka şeylerle

Foklar soğuk sulara çekildiler

Ve şaşkın Dorsetler kafalarını kaşıdılar

Tüylü parmaklarıyla MS 1350 civarında

-çözemediler

Birbirlerine sordular

Yalvarırcasına

”Sorun nedir? Ne oldu?

“Foklar nereye gitti?”

Ve öldüler.

Yazının orijinali için: https://www.ancient-origins.net/history/preserved-legends-and-ice-what-led-extinction-dorset-culture-004524

Editör: Büşra Erturan