Maori Kültürü

Yazar: Caleb Storm

Çevirmen: Naz İrem Güler

Yeni Zelanda, insanlar tarafından sömürgeleştirilen son kıtalardan biriydi. Pleistosen[1] megafaunasında[2], dünyanın başka yerlerinde nesilleri tükenmişken, Yeni Zelanda’da ilk Maori yerleşimcileri tarafından avlanan ve uçamayan Yeni Zelanda devekuşları yaşıyordu. Maorilerin ataları, insan faaliyeti bulunmayan gerçek anlamda el değmemiş doğalardan birine yerleştiler ve dünya değiştikçe yeni çevrelere uyum sağlamaya devam ettiler.

Maori Kültürünün Kökenleri

Maoriler, muhtemelen Sosyete Adaları[3] ve Güney Cook Adaları yakınındaki Doğu Polinezya[4] kökenlidir. Maori efsanelerinde, Maori anavatanı en azından yarı efsanevi gibi görünen, Hawaiki olarak adlandırılan bir yerdir. Maori mitolojisinde, burası insanların öldükten sonra gittikleri yerin yanı sıra tanrıların da evidir.

Maoriler, Yeni Zelanda’ya MÖ 1300 yılları civarında veya biraz daha erken bir tarihte geldiler. Yeni Zelanda ya da Maorilerin adlandırdığı şekilde “Aoteaora”, 13. ve 14. yüzyılların Polinezyalılarına göre, bilinen dünyanın güneybatı kıyısını temsil ettiğinden, Maoriler dünyanın ucunda yaşayan insanlar olarak düşünülebilir.

Erken Maori Tarihi

Maoriler ayak bastığında, Yeni Zelanda, ilkel hayvanların yaşadığı ormanlarla kaplıydı. Burası, Maoriler’in Polinezya anavatanından daha soğuktu, bu da demekti ki bazı Polinezya’ya özgü ekmek ağacı, hindistan cevizi ve muz gibi temel gıda ürünlerinin yetiştirilmesi ya daha zordu ya da yetiştirilemezdi. Bu, tropik bölgelere alışkın olan ilk Polinezyalı yerleşimciler için Yeni Zelanda takımadasını karakterize eden ılıman iklime uyum sağlamayı daha da zorlaştırdı. İlk yerleşimciler kıyı boyunda Yeni Zelanda devekuşları ve fokları avlayarak yaşadılar ve daha sonra ormanların derinliklerine doğru yerleştiler. İnsanlar Yeni Zelanda devekuşları ve Haast kartalının neslini tüketerek Yeni Zelanda’nın çevresini etkiledi.

18. yüzyıla gelindiğinde, Maoriler Yeni Zelanda’da kalıcı tarım toplulukları oluşturdular ve “iwi” olarak adlandırılan kabilelere bölündüler. Antik Maori toplumunda en yüksek mevkiye sahip bireyler şeflerdi ve onlardan sonra, avamlar ile köleler geliyordu. Tohunga olarak adlandırılan rahip ya da uzmanlar (experts), bazen kendi başlarına süregelen bir sınıf olarak kabul edilirdi. Bu süre zarfında, bugün hala Maori toplumu ve dinini belirli ölçüye kadar tanımlayan birçok önemli kavram oluşturuldu.

Avrupalıların Ayak Basmasından Sonra Maori Tarihi

19.yüzyılda Maoriler ciddi şekilde Avrupalılarla ticaret yapmaya başladılar. Maoriler arasındaki en önemli Avrupa ticaret ürünlerinden bazıları domuz ve patatesti. Bunlar kumara, pikopiko ve karengo gibi geleneksel Maori yemeklerinin yanına hızlıca eklendi. 1840’ta Waitangi Anlaşması’nın[5] ardından Yeni Zelanda bir İngiliz sömürgesi haline geldi. Maoriler başta direndiler ancak zamanla kontrol altına alındılar ve topraklarının çoğunu Avrupalı yerleşimcilere kaptırdılar.

20. yüzyıldan itibaren, Maoriler kültürlerini canlandırmaya ve miraslarını kaybetmeden Pakehalılar[6] (Beyaz Avrupalı) ile bütünleştirmeye başladılar. Bugün, çoğu şehirde yaşayan beş yüz binden fazla Maori halkı vardır. Maori kültürünü canlandırmakve korumak için 20. yüzyıl başlarında yapılan hareketler büyük ölçüde başarılı olmuştur. Maori sanatı, dili ve sözlü gelenekleri günümüzde Pakeha yaşam tarzının yanında gelişmektedir.

Maori Toplumunda Ana Kavramlar

Maoriler, adaya 13. veya 14.yy’da yerleşen Polinezyalı seyyahların soyundan geldikleri için, diğer Polinezyalı gruplarla aralarında, mana ve tapu da dahil olmak üzere, ortak birçok toplumsal, doğaüstü ve dini kavram bulunmaktadır.

Mana, her kültürde aynı değildir ancak Okyanusya’da her yerde bulunan bir kavramdır. Yeni Zelanda da istisna değildir. Maori geleneğinde, mana prestij ve otorite ile ilişkilidir. Antik çağda, Maori şefleri ve tohunga gibi yüksek statüye sahip olanların elinde en fazla mana vardı.

Tapu esasen “kutsal” anlamına gelen bir sözcüktür. Tapu olan nesnelerin veya insanların, tanrılar için ayrıldığı düşünülür ve tohunga gibi belirli bireyler hariç herkese yasaktır. Antik Yeni Zelanda’da tapu olan nesneler veya insanlar, dövme ve kutsal mekanlar yapımında uzmanlaşmış tohungayı içeriyordu.

Maori Dini

Geleneksel Maori dini esasen çok tanrılıydı (politeist). Maoriler dünyanın tanrılar, Atua[7], tarafından yaratıldığına inanıyordu. Panteon, diğer tanrıların yanı sıra gökyüzü babası, toprak anası, ormanlar tanrısı ve savaş tanrısını kapsardı. Ormanların tanrısı Tane, ilk kadını yaratarak insanların yaratılışında önemli bir rol oynamıştır. Tohunga, atua ve insanlarla iletişimde olan ruhların arabuluculuğundan sorumluydu. Tohungalar, aynı zamanda savaş ve gıda üretiminde ritüellerin doğru şekilde yapılmasını sağlamaktan da sorumluydu.

Sömürge döneminde birçok Maori Hıristiyanlığı benimsemiştir. 19. yüzyılın ortalarında, çok sayıda Maori Hıristiyanı, atalarının topraklarını gasp eden İngiliz yönetimine karşı direnmek için dinlerini gerekçe olarak kullandı. Bugün, Maori Hıristiyanlarının çoğu Anglikan (İngiliz kilisesine bağlı) geleneğinin bir parçasıdır. Aynı zamanda, birçok Maori Metodist (Protestan mezhebi) ve Katolik de bulunmaktadır.

Maori Sanatı ve Dövme Kültürü

Antik Maori toplumunda geleneksel sanat biçimleri dokuma, heykelcilik, dövme, dans ve şarkı söylemekti.

Özellikle önemli Maori sanat biçimi ta moko–dövme sanatıdır. Maori dövmeleri cilde oyuk veya çizikler açılarak yapılan sarmal tasarımlardan oluşmaktadır. Ta mokonun kökeni matem ayinlerine dayanmakta olup zamanla statü göstergesi haline gelmiştir. Erkekler tüm yüzlerine dövme yaptırırken, kadınlar çenelerine yaptırırdı. Aslen, dövmeleri yapmak için kuş kemiklerinden yapılan keskiler kullanılırdı. Bu keskilerin yerini, Avrupalıların gelmesiyle metal keskiler aldı, daha sonra da I. Dünya Savaşı ile iğneler aldı. Bugün, Maori olmayan dövme sanatçılarının kullandığı araçların çoğunu ta moko sanatçıları da kullanmaktadır

Maori Kültürel Dansları

Maori toplumunda diğer önemli ve birbiriyle yakından ilişkili iki sanat biçimi şarkı ve danstır. Yaygın bir örnek olarak haka gösterilebilir. Haka, ilahi ve enerjik seslendirmeler eşliğinde canlı hareketleri de içeren dans türüdür. Amaçlarına bağlı olarak stil ve biçimin değiştiği birçok farklı türü vardır. Haka, törensel amaçlarla silahsız olarak yapılabilir ya da bir grubu bir görevin üstesinden gelmeye güdülemek için sahnelenebilir. Aynı zamanda silahlarla yapılan bir savaş dansı olarak da kullanılabilir. Maori savaş dansı, geleneksel olarak düşmanı korkutup demoralize etmek için kasıtlı olarak çirkin sesler çıkaran ve çirkin yüz ifadeleri yapan dansçılardan oluşuyordu.

Maori Kültürünün Geleceği

Maoriler, Avrupa sömürgeciliği sonrasında kısmen gelişebilecek birçok yerli kültürden biridir. Pakehalıların gelişinden iki yüzyıl sonra bile Maoriler kültürlerinin birçok yönünü korudu ve Yeni Zelanda toplumunda sayıca çoğalmaya ve etkilerini arttırmaya devam etmektedirler. Dünyanın kıyısındaki bu insanlar dünyanın merkezine yaklaşmaya devam ediyorlar.

Yazının Orijinali İçin

https://www.ancient-origins.net/history-famous-people/maori-0011250

Redaksiyon: Yeşim Serin

Editör: Serkan Alpkaya

Kaynakçalar

Higgins, Rawinia. 2013. Tāmoko – Māoritattooing

http://www.TeAra.govt.nz/en/ta-moko-maori-tattooing

Higgins, Rawiniaand Arini Loader. 2014. Waiatatawhito -traditional Māorisongs –  Haka

 http://www.TeAra.govt.nz/en/waiata-tawhito-traditional-maori-songs/page-4

Holdaway Richard. 2007 Extinctions-Extinctions in the human era

http://www.TeAra.govt.nz/en/extinctions/page-3

Irwin, Geoff ve Carl Walrond. 2005. When was New Zealand first settled?  

http://www.TeAra.govt.nz/en/when-was-new-zealand-first-settled

Irwin, Geoff. 2005 Pacific migrations

http://www.TeAra.govt.nz/en/pacific-  migrations/print

Keane, Basil, 2011. Tūranga i te hapori – status in Māori society 

http://www.TeAra.govt.nz/en/turanga-i-te-hapori-status-in-maori-society

Keane, Basil. 2011. Traditional Māorireligion – ngākarakia a te  Māori 

http://www.TeAra.govt.nz/en/traditional-maori-religion-nga-karakia-

Rāwiri Taonui. 2005. Tribalorganization

http://www.TeAra.govt.nz/en/tribal-organization

Royal, Charles ve Jenny Kaka-Scott. 2013. Māorifoods – kai Māori

http://www.TeAra.govt.nz/en/maori-foods-kai-maori

Stenhouse, John. Religionandsociety -Māoriand religion  

http://www.TeAra.govt.nz/en/religion-and-society/page-4

Te Ahukaramū Charles Royal. 2005 Hawaiki  

http://www.TeAra.govt.nz/en/hawaiki

Te Ahukaramū Charles Royal. 2005, Māori  

http://www.TeAra.govt.nz/en/maori

Dipnotlar

[1] Pleistosen Çağ, genellikle 2.6 milyon yıl önce başlayan ve yaklaşık 11.700 yıl öncesine kadar süren zaman periyodu.

[2] Zoolojide megafauna büyük ya da dev hayvanlar için kullanılan bir terimdir. Büyüklüğü belirlemekte kullanılan en yaygın sınırlar 45 kg ile 100 kg’dır. Bu sınırlamalar dahilinde çok büyük olduğu düşünülmeyen ak kuyruklu geyik ve kızıl kanguru gibi türler ve hatta insan da bulunur.

[3] Sosyete Adaları, Fransız Polinezyası’nda bulunan bir adadır. Fransız Polinezyası, Polinezya ada öbeğinde, Büyük Okyanus’ta bulunan ve Fransa’ya bağlı bir Fransa Denizaşırı Bölgeler Topluluğu üyesi bölgedir.

[4] Polinezya, Büyük Okyanus’taki üç büyük ada öbeğinden birine verilen ad. Hawaii, Easter Adası ve Yeni Zelanda arasındaki üçgen biçiminde alana dağılmış olan Polinezya Adaları’nın yüzölçümü 294.000 km²’dir.

[5] Waitangi Antlaşması, İngiliz Kraliyeti ve yerli halk Maorilerin ileri gelen şeflerinin Yeni Zelanda’nın kuruluş belgesi olarak da adlandırılan 6 Şubat 1840 tarihinde yapılan anlaşma.

[6] Avrupa kökenli Yeni Zelandalılara Maori dilinde verilen isim. (Kaynak: https://kupu.maori.nz/kupu)

[7] Atua, Māori veya Hawaii gibi Polinezya halklarının tanrıları ve ruhlarıdır.