Tarih

Gravürler ve Cadılar

Woodcuts and Witches

Yazar: Jon Crabb

Çevirmen: Elif Dereçineli

Bu Makalenin / [Woodcuts and Witches] orijinali The Public Domain Review'a aittir.  Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 lisansıyla korunmaktadır. 

Jon Crabb erken dönem modern Avrupa’daki cadı merakını, aynı zamana rastlayan topluca üretilmiş gravürün günümüzde kazan ve kedilerle birlikte aşina olduğumuz süpürgeli yaşlı kadın arketipini pekiştirmesine nasıl yardım ettiğini açıkladı.


The History of Witchesand Wizards (1720) kitabında şeytana
balmumundan yapılmış minyonları sunan cadılar.
Kaynak (Wellcome Library)

On altıncı ve on yedinci yüzyılların yayıncılık devrimi basılı malzeme patlamasına tanık oldu ve bu durum bilgiyi demokratikleştirerek hiç olmadığı kadar insanın bilgiye ulaşmasını sağladı. Büyük ucuz bir kâğıt parçası, bildiri ile yayımlanır, bir gravür ile süslenir ve geniş kitlelere ulaştırılırdı. Bu bildiriler sokak köşelerinde bir sente satılır, birahane duvarlarına asılır ve pazar yerlerine yapıştırılırdı. 1952 yılında oyun yazarı ve kırtasiyeci olan Henry Chettle, halk şarkılarının İngiltere’nin gözdesi olan Londra’yı nasıl bozduğunu anlattı ve daha sonra Londra’daki kitapçılardan daha fazla devletin yasakladığı kitapçıkları yayabilecek şarkıcı tüccarlar aracılığıyla ülkeyi dolaştı.[1] Günümüzde de olduğu gibi o zamanda da seks ve skandal hikâyeleri için bir açlık söz konusuydu ve ilk kez bir grup çizer, matbaacı ve dağıtıcı bu açlığı giderebileceklerdi. Jakoben oyun yazarı Thomas Middleton halk şarkılarını “moda, kurgu, suç ve maskaralık” olarak nitelendirmiştir. Ucuz baskı, geniş kitlelerin eğlence aracıydı ve bu basit ağaç baskıları erken dönem İngiltere’sinin görsel diliydi.

Bu yayıncılık devrimi “Avrupai cadı çılgınlığı” olarak adlandırılan dönemle aynı zamana denk gelmiştir. Bu cadı hayranlığı, 16 ve 17. Yüzyıllarda Avrupa ve İskandinavya boyunca yayılan ahlaki panik ve ortak psikoz şeklinde tanımlanmıştır. Bu histerinin tohumları 1484 yılında iki Dominikan engizitörün VIII. İnnocentius’a cadı avı başlatma izni için başvurduklarında Papa’nın resmi bir kararname (papal bull) vererek bu engizitörlerin çalışmalarını onaylayacağı şeklinde cevap vermesiyle atılmıştır. İki yıl sonra Malleus Maleficarum (Cadıların Çekici) isimli tezlerini yayınladıklarında ilk kez cadılığa karşı işlenen sapkınlık suçlarının önünü açtılar ve bu katliamı da papadan aldıkları yetkiyle meşrulaştırdılar. Papa’nın sözde onayına dayanarak, Malleus Maleficarum’dacadılıkla ilgili korkunç bir resim çizerek bu ziyadesiyle kabul edilmemiş şeytanın hakkından gelinmesinin mutlak gerekliliği üzerine bir vaaz verdiler.


Malleus Maleficarum’un başlık sayfası.
Kaynak (Wellcome Library).

Görünüşe göre cadılar her yerdeydiler. İtiraf elde edebilmek için cadılara işkence yapılması önerildi, ölüm cezası büyünün tek çaresi olarak gösterildi, kazıkta yakılma ise infaz için en uygun yol olarak öngörüldü. Bir çırpıda cadılara karşı işkence hareketi başladı ve tüm yöntem belirlendi. Zamanının en çok satan kitabı olan ve yavaşça Avrupa kıtası ve özellikle bu konuda saplantılı haline gelen İskandinav ülkelerine yayılan bu kitap, iki yüzyıllık bir süre boyunca cadılık takıntısını derinden etkiledi. Britanya’da ise cadı çılgınlığı daha sonra ortaya çıktı fakat şeytani kötülüğün müstehcen ayrıntılarına vakfedilen sayısız el kitabı ve halk şarkısıyla bu çılgınlık mükafatlandırıldı.

İlk dönem ve gelmiş geçmiş en kötü şöhretli İngiliz cadı el kitabı 1579 yılında “A Rehearsall both Straung and True, of Hainous and Horrible Actes Committed by Elizabeth Stile, alias Rockingham, Mother Dutten, Mother Deuell, Mother Margaret, Fower Notorious Witches” ismiyle yayımladı. Çerçevede 65 yaşındaki bir dul ve bir dilenci bir hancıya büyü yapmakla suçlanmaktadır. Bu el kitabı, dul kadının Mother (Anne/Ana) Margaret, Mother Dutten ve Mother Devell olarak bilinen üç yaşlı kadınla ve istediği yaratığın şeklini alabilen Father (Baba) Rosimunde ile olan iş birliğini tasvir eder. Gravürler, bu yaşlı kadınları ve söylentiye göre bu kadınların kanlarıyla beslenen çeşitli hayvan dostlarını gösterir.


A Rehearsall both Straung and True, of Hainous and Horrible Actes Committed by Elizabeth Stile (1579) adlı kitabın başlangıç sayfasından bir görüntü.
Kaynak.

Cadı, dostlarını kan ile beslerken gösteriliyor.
A Rehearsall both Straung and True, of Hainous and Horrible Actes Committed by Elizabeth Stile (1579) adlı kitaptan — Kaynak.

A Rehearsall both Straung and True, of Hainous and Horrible Actes Committed by Elizabeth Stile (1579) adlı kitaptan bir kedi resmi — Kaynak.

Yaşlı kadının folklorik görüntüsü bu resimlerle oluşturulmuş olup daha sonraki yüzyıllarda da benzer el kitaplarında tekrarlanmıştır. Yalnız yaşayan ve kedileri ve diğer hayvanları evcil hayvan olarak besleyen bu cadılar genelde oldukça yaşlıdır. The Wonderful Discoverie of the Witchcrafts of Margaret and Phillip Flower, Daughters of Joan Flowerneere Beuer Castle (1619) ve A Most Certain, Strange and True Discovery of a Witch (1643) kitapları, bu arketipi sağlamlaştıran, bilinen önemli örneklerdir. Gizli cinsellik ve toplumdan tamamen ayrı yaşamış olan bu kadınlara karşı hissedilen bu korku şüphesiz ki işkence hareketini iki katına çıkarmıştır. İkinci kitapçık kadınların büyü konusunda erkekler kadar yetenekli olup olmadığını sorgulayarak cinsiyetçilik ile aşağılama konularını bir arada kullanmıştır:

“Çoğu kişi, kadınların cehaletleri ve öğrenme isteklerini göz önüne alarak ki bu öğrenmeyi erkekler en başarılı şekilde yapmışlardır, bu aptal kadın cinsinin katiyen alçak ve lanetli büyücülük ve cadılık eyleminde başaramayacaklarına inanıyor. Adem baştan çıkarak aldatıcı elmaya dokundu ve onu tattı, bu yüzden onu aldatan o aynı baştan çıkarma vasıtasıyla öğrenip okuyan bazı kibirliler, şeytanla anlaşma yapma tuzağına düştüler. Oxford’dan İngiliz Bacon, Hollanda’dan Vandermast, Almanya’dan Bungay, aynı yerden Fostus, Bury’den İngiliz Rahip Franciscusthe, Doktor Slackleach ve diğerleri gibi ilişkilendirmekten usandıklarımız birer örnektir. Fakat zayıf olan kadının aynı şekilde nasıl kazandığı akıl almazdır ve çoğu bu düşünceye karşıdır çünkü şüphelerinin doğru olabileceği ihtimalini değerlendirirler; bu şüphe de fesatın ve intikam dolu öfkesine tümüyle kendini adayan kadının kökleşmiş fesatının ıssız ve tenha yerlere dadanması ve arzu ettikleri baştan çıkarmaya yol vermesidir ki arzu ettiklerinin aksine kükreyen aslanlar olsun muhatapları.”


A Most Certain, Strange and True Discovery of a Witch (1643) kitabının ilk sayfası
Kaynak

1589 yılında İskoçya Kralı I. James, Danimarka Prensesi Anne ile evlenmek üzere Kopenhag’a doğru gemi ile yola çıktı. Dönüş yolculuğunda kötü hava şartları nedeniyle sorun yaşandı ve İskoçya güzergâhındaki korkunç fırtınalar gemiyi bir sığınak aramak için Norveç’e gitmek zorunda bıraktı.

Yolculuk güvenli bir şekilde sonuçlandı fakat gemideki herkes duruma uygun şekilde gergindi. Hayret verici bir dizi hadiseden sonra Danimarkalı saray adamları akabinde kadınları büyü yaparak yolculuğu sabote etmekle suçladı, ilk önce Danimarka’da cadı yargılamalarını harekete geçirdiler ve sonra Kuzey Berwick, İskoçya’da da James aynı şeyi yapmaya karar verdiğinde olay devam etti. Çeşitli İskoç asilzadeleri töhmet altında bırakıldı ve haset ve şüpheyle adeta kuduran iki kraliyet ailesi Kuzey Denizi’nin iki tarafında da daha fazla suçlamalara sebep oldu.

Cadılardan dolayı hayatının tehlikede olduğundan şüphelenen Kral James mahkemeleri bizzat teftiş etmiş ve 100’ü aşkın insanın tutuklanmasına sebep olmuştur. Newes from Scotland, Declaring the Damnable Life of Doctor Fian, a Notable Sorcerer, who was Burned at Edenbrough in Januarie Last, isimli 1591 yılına ait kitapçıkta, heyecan uyandıran mahkemelerin kroniği çıkarılmış ve sayısız ilginç detayla birlikte iki çizim ön plana çıkartılmıştır.

İlk gravür hikayedeki birçok bölümü tek bir resimle özetlemektedir. Cadılar dalgalar oluşturmaları için şeytanları göndermekle suçlanır ve resmin sol en üst kısmında şeytanlar James’ in gemisi etrafında yüzerken görünür. Sağ en üstte, kadınlar bir kazan etrafında uğraşmaktadır ve ateşin yanmasını ve kazanındaki baloncukları izlemeleri büyüyü anımsatmaktadır.


Newes from Scotland kitabındaki ilk gravür
Kaynak

İlginçtir ki bu çizim aslında her türden menfur büyü imalarından ayrılmış halde, diğer kitaplarda da kullanılan hazır bir görseldi. Gravürler ya kendileriyle alakalı farklı hikayelerde kullanılmak üzere değiştirilir ya da daha büyük resimlere dahil edilirdi. Başlıktaki Doktor Fian, cadılar toplantısına öncülük etmekle suçlanan bir mahalle okulu müdürüydü. Bu resimde de kürsüden vaaz veren, şeytan için çalışan bir katip olarak resmedilmiştir. Kazıkta canlı canlı yakılmadan önce demirden bir çizmeyle ayağının ezilmesi de dahil olağanüstü işkencelere maruz kalmıştır. Newes from Scotland bu dönemden günümüze ulaşan tek İskoç cadılık çizimlerinden biridir ama Kuzey Berwick mahkemelerinden çeşitli alıntılar yapılan ve 1606 yılındaki Danimarka kralı olan Kraliçe Anne’in erkek kardeşi tarafından ziyaret edildiği zaman ilk kez sahnelenen İskoç oyunu Shakespeare’in Macbeth’ini etkileyerek kalıcı bir öneme sahip olmuştur.

Kral James’in anlatıldığı kısım içe işleyen bir bölümdü ve bazılarında kralın Danimarkalı eşi ve İskandinav mahkemesi aracılığıyla cadılık olaylarındaki kayda değer histeriye de tanıklık etmiş olmasıyla büyü ve cadılık konularında derin bir merak uyandırdı. Kral bile bu kara sanata ilgi duydu ve 1597 yılında ilave olarak Newes from Scotland’ı da içeren, kara büyünün tehlikelerini anlattığı Daemonologie isimli kendi eserini yayımladı. 6 yıl sonra İskoç ve İngiliz kraliyetleri ilk kez bir araya geldi ve James VI, İngiltere ve İrlanda Kralı I. James olarak ilan edildi. Hükümdarlığı boyunca daha sonraları ne kadar hoşgörülü ve şüpheci davranmış olsa da, James büyü merakını İngiliz mahkemelerine taşıdı ve bu konudaki müsamahakar kanunlar karşısında o kadar şaşırdı ki kanunu değiştirtti.


Chap books of the Eighteenth Century (1834) by John Ashton kitabındaki kadın peygamberler ve Mother Shipton olduğu düşünülen cadı ile ilgili 18. yüzyıldan kalma bir eğlence kitabındaki gravür
Kaynak.

The History of Witches and Wizards (1720)’daki bu gravür ise suya batırıp çıkarma yöntemiyle kişinin cadı olduğunun anlaşılmasını resmeden bir gravür
Kaynak (Wellcome Library).

“İyi” olan cadılar için bile ceza ölümdü artık. Sonuç olarak, gittikçe artan şüpheci ve intikam dolu halk tarafından “kahinler ve kurnaz ırk” dava edildi. En az üç yüz kadının ölümünün arkasındaki isim olan kötü şöhretli ve sözde “Cadı Bulan Komutan” Matthew Hopkins, James’in Daemonologie kitabının kendi eseri üzerindeki başlıca etkisinden bahsederek onu referans gösterdi. Tartışılır açık şekilde, İskoçya kıyılarındaki kötü bir fırtına, yüzlerce insanın ölümünden ve İngilizlerdeki “kurnaz ırk” algısının değişiminden sorumludur. 16. ve 17. yüzyıllarda öldürülen cadıların tam bir sayısını vermek oldukça zor olmakla beraber, mahkeme kayıtlarına göre büyük bir çoğunluğu İskoçya’da olmak üzere Britanya’da yaklaşık üç bin infazın gerçekleştiği biliniyor. Avrupa’daki durum ise yaklaşık olarak kadın ve erkek olarak on binlerce insanın öldürüldüğü yönünde. Bu rakamlar fazlasıyla şok edici olmasına rağmen, bazı modern paganlar tarafından bu dönemin “Fırınlama Dönemi”-birkaç milyon kadının soykırımı- olarak nitelendirilme teşebbüsleri iyi niyetli görünse de insanları yanlış yönlendiren bir abartıdır.


Matthew Hopkins’in Discovery of Witches (1648) kitabının iç kapak resmi Hopkins yukarıdan onları izlerken iki cadının şeytanlarına seslenmelerini gösteriyor.
Kaynak.

Dönemin en önemli olaylarından birkaçı oyunlarda, romanlarda ve daha uzun kitaplarda ölümsüzleştirildi. Bu eserleri görselleştiren gravürler ise günümüzde sivri uçlu şapkalar, süpürgeler, kazanlar ve kediler olarak  fazlasıyla aşina olduğumuz “cadı” kavramının kültürel arketipinden büyük ölçüde sorumludur.

Aynı gravür birçok kez farklı kaynaklarda kullanıldı ve her yeni kullanımda kinaye tekrar edilip tanınmış bir ikonografi olarak pekiştirildi. Nihayet en iyi hikayelerden bazıları ve resimler; The Kingdom of Darkness: Or, the History of Dæmons, Specters, Witches, Apparitions, Possessions, Disturbances, and Other … Supernatural Delusions … and Malicious Impostures of the Devil … Collected from Authentick Records … With Pictures of Several Memorable Accidents, by R.B. (1688) gibi popüler referans çalışmalarda bir araya getirildi. Günümüzde internette bulunan en ikonik resimlerin çoğu  The History of Witches and Wizards: Giving a True Account of All Their Tryals in England, Scotland, Sweedland, France, and New England … Collected … By W. P. (1720) koleksiyonuna aittir.


The History of Witches and Wizards (1720) kitabındaki süpürge ile uçan cadılar.
Kaynak (Wellcome Library)
The History of Witches and Wizards (1720)’daki cadı partisi
Kaynak (Wellcome Library)

The History of Witches and Wizards (1720)’daki şeytanlarla dans eden cadılar.
Kaynak (Wellcome Library)

Burada birlikte dans eden cadılar ve şeytanları, şeytanın vaftiz ettiği balmumundan yapılmış minyonları, ateş çemberinden çıkan ruhları ve cadı ayinindeki bir partiyi (Sabbath) görüyoruz. Bu, hareketli ve dinamik bir büyücülük tablosu ve kindar yaşlı kadınlardan çok daha fazlasını vaat ediyor. Yazarların amacı ne olursa olsun cadılığı daha heyecan verici ve çekici göstermeyi başarmışlar. Ayrıca, iki kitabın içinden geçen berrak bir erotizm akıntısı da var. Hikayeler basit, okuma açısından sürükleyici ve genç erkek ve kadınların alışılmadık şeyler yaptığı resimler var. Cinsel eylemler, şehvetli satirler, soyunma, içkili partiler, aşk büyüleri, şeytani ve yakışıklı erkeklerin masum genç hizmetçilere görünmesi gibi sayısız içerik de mevcut.

16. yüzyıl sonlarındaki ilk cadı kitapçıklarından sonra, 17. Yüzyılda yayınlar gittikçe biçimlendirildi. Kral James cadıların gerçeği hakkında daha da şüpheci bir hale geldikçe krallığı da yavaşça paranoyaklaştı. Histerinin geçmesi onlarca yıl sürdü. İlk kitapçıklar kısmen ölçülü mahkeme kayıtlarına dayansa da, sonraki kitapçıkların suçluların maruz kaldıkları korkunç işkenceleri ve gerçekleştirdikleri acayip mucizeleri konu alması daha uzun zaman aldı. Popüler cadılık tarihçeleri yayımlandığında bir sansasyonalizm hakimdi ve gravürler daha da çarpıcı hale geldi. Vebanın, iç savaşın ve fakirliğin insanlığı mahvettiği böylesine bir dönemde elbette ki şeytan sempati uyandırdı.

Yazar ve editör olan Jon Crabb 19.  yüzyıl çalışmaları, unutulmuş kültürler, ezoterik ve genel olarak tuhaf ve harika olan her şeyle ilgilendi. Decadence: A Literary Anthology and Graven Images: The Art of the Woodcut kitabının yazarıdır. ‘’joncrabb.com’’ adında bir web sitesi vardır ve maillere geri dönüş yapmaktadır.

Kaynaklar:

  • A Rehearsal both Strange and True (1579)
  • Newes from Scotland, 1591 ([1591] 1816)
  • The Displaying of Supposed Witchcraft (1677) by John Webster.
  • A collection of Modern Relations of Matter of Fact, Concerning Witches and Witchcraft upon the Persons of People (1693) by Lord Justice Hale.
  • Pott’s Discovery of witches in the County of Lancaster (1845) reprinted from the original ed. of 1613. With an introduction and notes, by James Crossley.

Redaksiyon: Büşra Erturan


[1] Henry Chettle, Kind Heart’s Dream (London: [John Wolfe] for William Wright, 1592).

Related posts

Leave a Comment